Açıklama:
Ünlü Düşmesi:
• Türkçede iki heceli bazı sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecedeki dar ünlü düşer:
oğul-u > oğlu
karın-ı > karnı
fikir-i > fikri
gönül-ü > gönlü…
• Bazı birleşik sözcüklerin oluşumunda ünlü düşmesi görülebilir:
aldığında ünlü düşmesi görülebilir:
oyun-a – > oyna-
ileri-le- > iler-le- ….
• “-idi,-imiş,-ise” ek fiilleri, sözcükle birleşirken kullanıma bağlı olarak “-i” sesi düşebilir:
güzel imiş > güzelmiş
yorgun ise > yorgunsa
garip idi > garipti…
• “ile” bağlacı veya edatı sözcükle birleştiğinde “i” ünlüsü düşer:
kedi ile>kediyle
çiçek ile>çiçekle …
2. Ünlü Daralması:
• Sonu düz-geniş ünlü ile biten sözcükler “-yor” ekini aldığında sözcüğün sonundaki “a” veya “e” sesi daralarak “ı, i, u, ü” seslerinden birine dönüşür:
başla-yor > başlıyor
gelme-yor>gelmiyor
oyna-yor>oynuyor…
. “de-” ve “ye-” fiilleri “-yor” ekinden başka ekler aldığında da daralmaya uğrar:
de-y-ecek > diyecek
ye-y-ecek > yiyecek
de-y-en > diyen
ye-y-en > yiyen …
Bu durum y yardımcı ünsüzün daraltıcı özelliğinden kaynaklanır.
3. Ünlü Türemesi:
• Ünsüzle biten bazı sözcükler “-cik” yapım ekini aldığında iki ünsüz arasında bir ünlü türer:
bir-cik > biricik
genç-cik > gencecik…
• Bazı sözcükler pekiştirilirken ünlü türemesi görülür:
sapasağlam
güpegündüz
düpedüz…
4. Ünsüz Yumuşaması
• Sonu “p, ç, t, k” sert ünsüzleri ile biten sözcükler, ünlü ile başlayan bir ek aldığında sözcüğün sonundaki bu sert ünsüzler yumuşayarak “b, c, d, g, ğ” ye dönüşür:
dolap-ı > dola-bı
burç-u > burcu
kilit-e > kilide
köpek-in > köpeğin …
• Dilimize yabancı dillerden gelen bazı sözcükler bu kurala uymaz:
millet-in
hukuk-a
hürriyet-e…
• Dilimizdeki tek heceli sözcüklerin çoğu bu kurala uymaz:
at-ın
ölç-er
saç-ı …
• Sert ünsüzle biten özel isimler, ünlü ile başlayan bir ek aldığında yumuşama yazıda gösterilmez:
Burak’ın
Zonguldak’a…
5. Ünsüz Uyumu (=Ünsüz Benzeşmesi=Ünsüz Sertleşmesi)
• Dilimizde sert ünsüzle (p, ç, t, k, f, s, ş, h) biten kelimeler sert ünsüzle başlayan ekler alır:
Türkçede sert ünsüzle (p, ç, t, k, f, s, ş, h) biten bir kelime “c-d-g” yumuşak ünsüzleriyle başlayan bir ek aldığında ekin başındaki c-ç’ye, d-t’ye, g-k’ye dönüşerek sertleşir.
aş-çı
ağaç-tan
seç-kin…
. Yumuşak ünsüzle biten kelimeler ise yumuşak ünsüzle başlayan ekler alır:
sev-gi
ev-den
göz-cü…
6. Ünsüz Düşmesi
• “k” ünsüzüyle biten bazı sözcüklere “-cik/-cek” eklerinden biri geldiğinde sözcük sonundaki “k” ünsüzü düşer:
çabuk-cak > çabucak
sıcak-cık > sıcacık
ufak-cık > ufacık…
7. Ünsüz Türemesi (Ünsüz İkizleşmesi)
• Dilimize yabancı dillerden gelen bazı sözcükler, ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında ya da ünlüyle başlayan bir yardımcı fiille birleştiğinde sözcüğün sonundaki ünsüzden bir tane türer:
zan et- > zannet-
af eyle- > affeyle-
hak-ı > hakkı…
8. Yardımcı Ünsüzler (Kaynaştırma harfleri)
• Ünlü harfle biten bir kelimenin üzerine, ünlü harf ile başlayan bir ek geldiğinde araya “n, s, ş, y” harflerinden biri girer:
hava-y-ı
sevgi-n-in
iki-ş-er …
biri-s-i
Dikkat! Bir kelimede meydana gelen ses olayının yazıda gösterilmemesi yazım yanlışına neden olur.
